Münevver, entelektüel, akademisyen üçgeni

 

17. yüzyıldan sonra gazetenin Avrupa’da günlük hayata girmesiyle birlikte gazetelerde yazı yazan eğitimli kişiler, halkı kitlesel olarak belirli konularda etkilemeye, bazı alanlara yönlendirmeye başlamışlardır. Kitleleri istedikleri gibi yönlendiren, onların doğru olana erişmesi için çaba harcayan kişilere entelektüel denilmeye başlanmıştır. 19. asra gelindiğinde entelektüel kavramının kullanımı halk arasında iyice yayılmıştır.

 

Latince “intelectus” kelimesi, Fransızcada “Intelecktüel” olarak kullanılmış, dilimize de “entelektüel” şeklinde Fransızcadan geçmiştir. Kelimenin; akıl, şuur, beyin, kavrama gücü ve zekâ gibi anlamları bulunmaktadır.

 

Entelektüel kavramının birden fazla tanımının olması, kavramın içeriğinin zenginliğinden, değişkenliğinden ve toplumlularda o kavrama her devirde farklı anlam yüklenmesinden kaynaklanmıştır. Hatta aynı kavrama bir toplumun belirli katmanları farklı manalar bile yüklemişlerdir.

 

Bu kavramı bazıları halkı aydınlatan kişiler olarak ifade ederken bazıları da halka yabancı olan kişileri kastetmiş, bazıları entelektüellerin evrensel olmasını, bazıları da yerelliği ön plana çıkarmasını önemsemiştir.

 

Aydınlanma çağından sonra dinî konulara mesafeli duran kişilere aydınlanmış, entelektüel denilmeye başlanmıştır.

 

Entelektüel, aydın, münevver kelimeleri genelde aynı anlamda kullanılırken Ali Şeriati bile, entelektüel kişilerin bilgi üreten, alanına hâkim, fakat toplumdan uzak kişiler olduğunu, aydınların ise entelektüel olmasalar bile toplumu donukluktan kurtaran, onu harekete geçiren bir yapılarının olduğunu ifade etmiştir.

 

Toplumu aydınlatan, onların doğru yolu bulmaları için çaba harcayan, toplumun değerlerine bağlı, kendini yetiştirmiş kişiler aydın veya münevver olarak tanımlanmaktadır.

 

Batı yanlısı kişiler entelektüel; köklerine bağlı kalmayı tercih eden kişiler ise aydın, münevver olmayı tercih etmişlerdir.

 

Kendisini âmir konumunda gören ve halka tepeden bakan bazı atanmış kişilerin entelektüel tavrı ile içinde doğduğu toplumun gerçeklerini onlara anlatma, onları aydınlatma çabası içinde olanların tavrı farklı olmaktadır. Sınıfsal imtiyazını, zenginliğini entelektüel olmak için vâris olarak gören, giyim tarzı üzerinden kendisini entelektüel olarak ifade edenlere rastlamak mümkündür. 

Entelektüel kavramının içi zamanla boşaltılmış, hatta kökeninden ve içeriğinden soyutlanarak şekilsel bir anlama dönüştürülmüştür. İçeriği yozlaştırıldığı için her tür eylemi yapan kişiler kendilerine aynı tanımı vermeye başlamışlardır.

 

Entelektüel kavramının içinin boşaltılmasının ve yozlaştırmasının kökeni 1894 yıllarına dayanmaktadır. Fransa’da bu tarihte Yahudi kökenli Yüzbaşı Alfred Dreyfus, Almanlar adına casusluk yapmakla suçlanmış, yargılanarak müebbet hapisle cezalandırılmıştır. Dreyfus ise suçsuz olduğunu kanıtlamaya çalışmış ama bunda da bir türlü muvaffak olamamıştır. Bu olay sebebi ile Fransız toplumunda bazıları Dreyfus’un suçsuz olduğunu iddia ederken birçoğu hükûmetten yana tavır takınarak cezanın haklı olduğunu savunmuştur.

 

Emile Zola, 12 Ocak 1898 yılında L’Aure gazetesinde “Suçluyorum” başlığı ile Fransız Cumhurbaşkanı’na mektup yazarak Dreyfus’un suçsuz olduğunu iddia etmiş, bu yazıdan cesaret alan bazı sanatçılar, “Entelektüeller Bildirisi” adı altında bir bildiri yayınlamışlardır.

 

O dönemlerde hükûmeti desteklemek moda olduğu için birçok kişi entelektüel kavramını aşağılayıcı bir tanım olarak görmüş, bu kişileri dışlayan ifadeler kullanmışlardır.

 

Sonradan yapılan incelemelerde Dreyfus’un suçsuz olduğu anlaşılmış ve serbest bırakılmıştır. Fakat bu olaydan sonra entelektüel kavramı derin bir anlam kazanmaya başlamış, özellikle haksızlığa, iktidara, onun eylemlerine karşı bir direnç geliştiren kişilerin etiketi olmuştur. Dahası entelektüel olmanın ilk şartı muhalefet yapmaktan geçmiştir.

 

Bu dönemden sonra gerçek entelektüeller, siyasi, iktisadi bir beklenti içerisine girmeden “namuslu aydın” kavramı altında varlıklarını devam ettirmişlerdir. Ünlü düşünür Benda belirli düşünceyi, maddi olanı önemseyenleri, gerçeği göz ardı edenleri eleştirerek “Aydınların İhaneti” kitabını yazmış, o dönemden sonra insanların aydınlara bakış açısı yavaş yavaş değişmeye başlamıştır. Attilâ İlhan da “Hangi Batı” kitabında Batı’nın sömürgeciliği için zemin oluşturmaya çalışan aydınları “komprador” diye tanımlamıştır.

 

Doğrudan, adaletten, hukuktan, mazlumdan yana olmak faziletli insanların ortak değeridir. Bu kavramlara ideolojik bir kılıf giydirip onları belirli bir gruba mal etmek toplumun geneline yapılmış büyük bir haksızlıktır.

Modern hayatla birlikte her şeyin hızla tüketildiği, pratik ve pragmatist insanların sayısının arttığı günümüzde bazıları, entelektüel olmanın en kısa yolu olarak karşı çıkma figürünü her yerde dillendirmeye başladı.

 

Okumayan, araştırmayan, üretmeyen, ülke sıkıntılarının temelini bilmeyen, ülkenin tarihî ve kültürel problemlerinden habersiz kişiler; emeğe dayanın bilgiye erişme ve olgunlaşma çabası yerine, muhalefet yaparak en kolay yoldan entelektüel olma kurnazlığına yönelmişlerdir.

 

Batı özentili bir hayatı önceleyen, ülkemizin ürettiği entelektüel tipi de okumadan, araştırmadan, bir tiyatroda ya da sinemada figüranlık da olsa bir rol alıp sonra her şeye itiraz ederek kendini pahalıya pazarlamaya çalışan cambaz tipli insanları türetmiş, bunlar da muhalefet yaparak kendilerine entelektüel süsü vermeye başlamışlardır.

 

Ali Mustafa Efendi’nin “Ne kendi bir söze kâdir ne bir müellifi var/ Velîk herze-i ta’n ile ağızı mâlâmâl” dediği gibi, kendisine ait bir sözü, ortaya koyduğu bir eseri olmayan, fakat başkalarını eleştirmek için saçma sözlerle ağzını dolduran, özünde cahil kişiler “entelektüel” iddiasıyla her gün karşımıza çıkmaktadırlar.

 

Mümtaz Turhan, “Maarifimizin Ana Davaları” kitabında, Türkiye'deki cehaletin okuma yazma bilmeyenler tarafından temsil edildiğini düşünmenin doğru olmadığını, Türkiye'deki cehaletin hakiki mümessilinin bugünkü münevver kesimin oluşturduğunu ifade etmiştir.

İsiah Berlin, Yunanlı şair Archilochus’un tilki ve kirpi metaforu üzerinden hareketle bazı düşünür ve sanatçılar hakkında yorumlarda bulunmuştur.  Archilochus, kirpinin dar ve düz yollardan giderek hedefine yavaş ve emin adamlarla yürüdüğünü, saldırı anında ok gibi dikenleri ile kendini korumaya aldığını, tilkinin ise birçok yollardan, birçok farklı alanlardan hareketle kendini beslediğini ama bu beslenmenin parçalı olduğunu, parçalardan bütünü oluşturmaya çalıştığını belirtmiştir. Bazı düşünür ve sanatçıların kirpi gibi bir ana fikir üzerinde, bir alanda derinleştiğini, bazı düşünürlerin ise tilki gibi hareket hâlinde olduklarını, kendi varlıklarını ve düşünce yapılarını inşa etmek için birçok parçanın peşinden koştuklarını ifade etmiştir.

 

Birçok alanda koşan, her fikri araştırarak kendi dünyasını zenginleştirmeye çalışan kişiler de tilkiler gibi saldırıya açık alanlarda yabancılara yakalanma risklerini de taşımaktadırlar. Bununla birlikte geniş alana nüfuz eden ve bilgi alanlarını genişleterek bütünü görme şansını yakalayan kişiler kendi alanlarına, başka alanlardan örnekler getirme, kendi alanlarının verilerini diğer veriler üzerinden yorumlama, mukayese yapma şansına sahip olmaktadırlar. İbrahim Kalın’ın bir kitabında da belirtiği gibi fikrî alanını genişleten kişiler, varlık alanını çözümleme noktasında farkı imkânlara da sahip olabilmektedirler.

 

Akademisyen grubu, kirpi ve tilki metaforunda tilkiden daha ziyade kirpi metaforuna yakın durmaktadır.

 

Bir akademisyenin kirpi metaforunda olduğu gibi bir alanda uzmanlaşması, o alana hâkim olması kaçınılmaz bir durumdur. Bu kişilerin bir alana sıkışıp o alanda çalışmalar yapması akademisyenliğin doğası gereğidir. Fakat başta sosyal bilimler olmak üzere hiçbir bilimin de yaşadığı toplumdan tamamen bağımsız olması imkânsızdır.

 

Bilginin sınırlandırılması düşünceyi de sınırlandırır. Düşünce darlığı, toplumu aydınlatmaya çalışan ve her kesimden ve düşünceden insanlarla karşılaşmak durumunda olan kişilerin işini zorlaştırmaktadır.

 

Okuma, araştırma, derse girme, öğrenci yetiştirme sorumluluğunun yanında, aydın kimliğini de almak isteyen bir akademisyenin diğer entelektüel kişilerden daha fazla çalışmak, daha fazla araştırma yapmak mecburiyeti vardır. Bu gerekleri yerine getirmeden olur olmaz her yerde fikrini beyan etmeye çalışan, her şeye muhalefet olma kaygısını taşıyan akademisyenler, sosyal medyanın kısa yoldan meşhur etme tuzağına düşebilmektedirler.

Akademik kariyerinin yanında aydın olma sorumluluğu başta eğitim fakültesinde görev yapan akademisyenler olmak üzere, sosyal bilimciler, diğer alandaki araştırmacılar için de aranan özelliklerdir. Eğitim fakültesindeki akademisyenler, toplumu, toplumun beklentilerini, toplumun kültürel özelliklerini çok iyi bilme, o bilgi üzerine, toplumun ihtiyacı olan öğretmenleri yetiştirme sorumluluğu bulunmaktadır. Eğitim fakültesinde yetişen öğretmen adayı öğrenciler doğrudan halkla, gençlerle iletişim içinde olacakları için bu çok temel bir mecburiyettir.

 

Aynı zamanda akademisyenlerin kurumsal bir sorumlulukları da vardır. Bu durum onların görev bilinçlerini ön plana çıkarmaktadır. Görev bilinçlerini aşırı derecede öncelemeleri, bazı problemleri de beraberinde getirmiştir.

Hiçbir akademisyen, kültüründen, tarihinden, üzerinde yaşamış olduğu toplumun sorunlarından kendisini soyutlayamaz. Dünyadaki bilim insanları insanlığa hizmet için çalışmaktadır. Fakat onları motive eden ana unsur ülkelerini geliştirme, en güzel şekilde onu temsil etme arzusudur. 

 

Sosyalizmi savunan Sovyetler Birliği, edebiyat yolu ile Marksizm’i, Rus düşüncesini yaydığı, onu dünyaya tanıttığı için Maksim Gorki’ye, “Lenin Nişanı” vermiş, Nizhni Novgorod Şehrinin ismini Gorki olarak değiştirmiş, onu Sovyet Yazarlar Birliği Başkanlığı’na getirmiştir.  Dünyada hiçbir toplum kendi ülkesinin menfaatine olmayan, bir yeniliğin, bir düşüncenin taraftarı olmamıştır.

 

Karşılaştığı olayların sebep sonuç ilişkilerini iyi çözümleyen, fikirlerini ileri sürerken elindeki verilerin doğruluğunu, güncelliğini, insanlığa yararını tahlil eden, doğru bilgiye ulaşmak için tüm çabasını ortaya koyan, bilgi üreten, haktan, adaletten, mazlumdan yana olan kişiler kendi çaplarında birer aydındır.